Ny um ut èjn ôf àànder
AlgemeenTekst en foto’s: Wilbert Poirters
HELMOND-WEST Op zondag 21 april jl. vond ter ere van het 10-jarig bestaan van
Wijkhuis Westwijzer in de wijk ‘t Haagje een presentatie in het Helmonds dialect plaats.
In de grote zaal van Wijkhuis Westwijzer kon men deze middag komen luisteren en genieten van een lezing, gepresenteerd door Jos Leenen. “Ik ben geboren op d’n Bult, ik heb gewerkt op d’n Bult, ik woon op d’n Bult en ik raak er niet van af”, aldus Jos.
Jos Leenen, geboren en getogen in 1949 in de arbeiderswijk ‘D’n Bult’. Jos is dirigent van het Gregoriaanse Sint Jozefkoor en was 40 jaar onderwijzer. Daarnaast geeft Jos, nu alweer voor de 78e keer, presentaties over het Helmonds dialect, uiteenlopend van de rotary tot aan de jeux de boules-club. “Overal waar ze me voor vragen, ga ik een presentatie geven.”
Deze middag neemt Jos ons op een luchtige en informatieve manier mee in zijn verhaal over de oorsprong van ‘t Haagje en daarmee van Helmond, het verdwijnen van het Helmondse dialect en zijn missie om het te behouden voor de toekomst.
“Helmond is oud, maar `t Haagje is een paar honderd jaar ouder.”
De oorsprong van `t Hellemonds ligt in de volkswijk ‘t Haagje. De wijk heette oorspronkelijk Die Haghe, wat is afgeleid van de palissade die ter bescherming om het gebied is geplaatst en een haghe genoemd werd.
Voor zolang het duurt
“Mijn missie is om het Helmonds dialect ergens vast te gaan leggen, ik denk daarbij aan een boek. Het gaat alleen om het klankzuiver vastleggen, zodat later, als de taal dood is, teruggehaald kan worden hoe het ooit levendig klonk.”
Taal is een wezenlijk onderdeel van je identiteit
“Ik maak me sterk voor het behoud of strijd tegen de aftakeling van het Helmonds dialect.
Ik geef de Kurzus Hèlemòns aan de Volksuniversiteit en kom op voor wat mij lief is.” Tijdens de lezing liet Jos ons onder andere kennismaken met het ‘lèèsplèñkske’ met woorden als skats, skôôp, skûûn tot vèèreke. Hèlemòns, zoals Jos dat propageert, kent maar liefst 17 klinkers. Als je de korte en lange klinkers bij elkaar optelt, dan kom je in totaal aan 26 klinkers. Het Hèlemòns kent maar liefst 19 medeklinkers. Dat het Hèlemòns 26 klinkers kent, dat is opzienbarend. Geen andere taal heeft dat. De opmerking bij medeklinkers …maar liefst… suggereert dat er dat heel veel zijn. Het tegendeel is waar. Ons Standaardnederlands beschikt over 26 medeklinkers (geen vergissing). Dát zijn er dus veel. Doordat in mijn Hèlemònse spelling medeklinkers kunnen worden weggelaten, kom ik maar aan 19. Het Hèlemòns kent slechts 19 medeklinkers.”
Hèlemòns
“Ik maak een duidelijk onderscheid tussen alles wat er geschreven werd en wordt in het Helmonds dialect, ook wel Hellemonds genoemd, en mijn eigenzinnige zelf ontworpen fonetische schrijfwijze, die ik aanduid als Hèlemòns.”
Dyaloog mi àle Hèlemònse lèters
(dialoog met alle Helmondse letters)
”Hàlt haawe,
ge bèent er glûjent baaj, matje.”
“Hûzoo dè dàn, plysy?”
“ge hèt gin ligt òp ûwe fyts.”
“Oo ny? Vààlt kepôt, ge hèt hilemôl gelèjk. Stòm strøøf dè ik d’r bèn.”
“Wa zee ik û. lk hèp ààlt gelèjk, ge kàànt un bekøøriñ kryyge.”
“Ôô, wan zøønt. (ge kàànt mine rug òp.)”
“Wa zeede?”
“Dè ik piñ in mine rug hèp. Naw gûût?”
“Jaa, dè wôrt lôwpe mi dy skón skûûn vàn aw.”
“Ôgèèrem ike, wa zàl òns vrôôw dôôr vàn zège. Dôr luse de hòònt gin brôwt vàn.”
“Dès aw pròbleem. Los dè zèèlef mar òp.”
“Èn gaaj hèt un bört vur ûwe kôp. ‘t ls amper dònker.”
“Wa zeede?”
” Ge hèt me wèl gehôôrt, stòmen uul. Bööke mût ik vàn û.”
“Mar gaaj betalt.”
“Djü”
Tekst afkomstig uit de Kurzus Hèlemòns van De VUH. Met behulp van Ut Lèèspleñkske is de fonetische spelling te duiden.
Ut Haagje lupt vøøròp
Às ik sôôves laat dur ’t Haagje strôôjn, (Als ik ’s avond laat door ’t Haagje struin),
dàn zyy’k vàn wèjtes àl de lèmpkes twinkele (dan zie’k op afstand al de lampjes twinkelen)
an de paartytènt vøør in d’n tôôjn aan de partytent voor in de tuin
èn høør vàn vères àl de fleskes rinkele. (en hoor van verre al de flesjes rinkelen.)
Wøøg ik me zònder èrig in hum gebyt, (Waag ik me zonder erg in zijn gebied,)
dàn kumt ne vènt wa stürs nôr mine kànt. (dan komt een man wat norsig naar mijn kant.)
Haaj sprèkt me an, kykt ôf y spooke zyt: (Hij spreekt me aan, kijkt of hij spoken ziet:)
“Wa mûte matje, zükte tramelànt?” (“Wat moet je kerel, zoek je tramelant?”)
De taal is mistal plàt, de prôôt is skôôjn, (De taal is meestal plat, de praat is schuin,)
Ut vrôôwvôlek iwig blònt, nèt às ut byyr, (de vrouwen eeuwig blond, zoals het bier,)
de blôôwte bôôjke vàn dy kèèrels brôôjn. (De blote buiken van die kerels bruin.)
Dès ’t lèève bôôjte in ut Haagje hyyr. (Dat is het leven buiten in het Haagje hier.)
Ny yderèjn dy aart gôôw in de wèjk. (Niet iedereen die aard snel in de wijk.)
Mi kapsoones hède’t àl begaajt. (Heb je kapsones, nou dan krijg je mot.)
Àlemôl gelejk èn gin gezèèjk. (Allemaal gelijk en geen gezeik.)
Bilt û niks in èn ànders afgetaajt. (Beeld je niets in en anders opgerot.)
Mar bèèndet wèrt èn zyn ze û wèl zite (Maar ben je ‘t waard en zien ze je wel zitten)
èn hurd’r dàn vórt baaj, dàn is ut: (“Matje, en hoor je er dan bij, dan is het: “Matje,)
dè ge ààlt hyyr wèlkom bèènt dè wite. (dat je altijd welkom bent dat weet je.)
Gô dôôr mar zite, dôôr òp dè leeg kratje. (”Ga daar maar zitten daar op dat leeg kratje.”)
(Bron: Jozef Maria Leenen bij 10 jaar Westwijzer 21 april 2024)
De lèèsten Hèlemònse mèns (op de wijze: The end of the world, Skeeter Davis)
Hû hi’t zòvèr kène kòme?
Hû in ‘s himels naam is dè gebøørt,
dè `t dyelèkt vèrdwèjnt, verdòme!
Dè is tôg ny zòàs ut hôôrt.
Wa dû d’r an, ‘t zàl verstòme
en ja, òk gaaj kryt de skult.
Dus sprèèke we af dè ge naw, pôtverdòme,
Zò laañ ge lèèft in’t Hèlemòns løølt.
De klañke kliñke baaj òns krèk wa-j-ànders.
“t ls zøønt. Dè rakt vur iwig kwèjt.
Èn nyymànt wit dàn nôg ut fèèjne d’r vàn.
Ut Hèlemòns dè ooverlèèjt.
Òns jòòñ hèben ut ny geörve.
Dy pròòten àl laañ oover de grèns.
Nô òòns zàl ut zin ôôjtgestörve
Mi de lèèsten Hèlemònse mens.
Ik heb, en met mij denk ik alle aanwezigen deze middag, ontzettend genoten van de presentatie van Jos Leenen over `t Hellemonds en ik wens hem veel succes toe met het behoud van deze unieke en geweldige taal.
